سماع جان

سماع جان خواننده علاقه مند به آشنایی با فرهنگ گران سنگ عرفان ایرانی اسلامی را به ژرفای داستانهای مثنوی می برد و بدون گذراندن او از پیچ و خم ها و تنگناهای شعر و آرایه های زبانی و ادبی مثنوی، بر مرکب راهوار نثری روان و امروزین می نشاند و به دشت روشن معنا می رساند و در این مسیر مفاهیم داستان ها و تمثیل های این اثر سترگ جهانی را برای او تبیین و و تحلیل می کند؛ به گونه ای که خواننده می تواند به گشایش راز و رمزهای مثنوی معنوی نایل آید.

نویسنده سماع جان، دکتر جلیل مسعودی فرد، پژوهشگری است که چندین دهه از عمر خود را در حوزه ادبیات و عرفان و مولوی شناسی سپری کردهاست. کتاب معرفت شناسی مثنوی مولوی و مقالات متعددی با موضوع مثنوی شناسی و مولوی پژوهی از جمله آثار منتشر شده این استاد دانشگاه است.

مثنوی گزارش حال انسانی است که از اصل خویش دور شده و از نیستان ازلی به کره خاک تبعید شده است؛ و در اینجا گرفتار غم غربت است و شوق بازگشت به وطن اصلی مهم ترین سرمایه اوست. عشق ازلی گرما بخش زندگی اوست تا دوباره به نیستان وجود بازگردد و لذت وصال را بچشد.

هجده بیت آغازین مثنوی که به “نی نامه”شهرت یافته است و به منزله مقدمۀ مثنوی و یا چکیده اندیشه‏های مولانا تلقی می‏شود، بازگوکننده داستان انسان است؛ انسانی که احساس تنهایی می‏کند وغم غربت او را به ناله و فغان درآورده است.

حکایت و شکایت نی، شکایت از جدایی هاست؛ جدایی از بهشت آسایش و آرامش، و دوری از وصال معشوق و گرفتار شدن در غم و رنج جهان مادی است. این ماجرا چنان سخت و غم انگیز و غیر قابل وصف است که مولانا از بیان آن اظهار عجز می کند. فقط انسان‏هایی که این حس را دریافته باشند و سینه‏شان از درد فراق پاره پاره شده و شوق وصال همه وجودشان را فرا گرفته باشد، می توانند این درد مشترک را درک کنند و همدم انسان باشند و با همدلی آبی بر این آتش بزنند و تسکین و آرامشی به وجود آورند.

می‏توان گفت که کل مثنوی شرح همین ماجراست. نی که در این ابیات می نالد و از غم غربت شکایت می‏کند، نماد انسان غریب و پاکباز و وارسته‏ای است که با پاکی درون و صیقل جسم و روح، از همه وابستگی‏ها و دلبستگی‏ها رهایی یافته است و آماده نواخته شدن است و منتظر است که نفس پاک خدای رحمان در آن دمیده شود. انسان وارسته از خود چیزی ندارد هر چه هست نوای خداست و پیام او؛ و رسالت انسان کسب فضایل انسانی و تعالیم اخلاقی است تا به سوی معراج حقایق پرواز کند.

مولانا از تجربۀ زیستۀ خویش به عنوان انسانی که درد عشق را چشیده و رنج غربت را دیده سخن می‏گوید، اما سخنان او در پرده راز و رمز پنهان است. او چاره‏ای ندارد جز بیان اسرار در قالب کلمات؛ ولی حرف و زبان عاجز است از انتقال این مفاهیم عمیق و معارف شهودی. چنین است که هر کسی از ظن خود یار او می‏شود و کمتر کسی اسرار درونی او را در می‏یابد. در عین حال مولانا از تلاش باز نمی‏ایستد، سختی راه دلیلی برای حرکت نکردن نیست او با هر گروه و جمعیتی همراه می‏شود و برای آنان درد و ناله خویش را بیان می کند و با انسان های موفق و ناموفق همنشین می‏شود تا آنان را در تجربۀ خودش سهیم کند.

انسانی که در این دنیا احساس غربت نمی کند و به نعمت و خوشی آن دلبسته است توانایی درک این مفاهیم را ندارد. چنین است که مولانا از انسان‏ها می‏خواهد که با گوشی دیگر به سخنان او گوش بدهند و با چشمی دیگر به این حقایق بنگرند. راز مولانا گاهی در آواز نی و موسیقی متجلی می‏شود. بانگ نی باد تو خالی و بی‏حاصل نیست، بلکه آتشی است که همه وجود مولانا را فرا گرفته است و جوشش عشق، او را از همه وابستگی‏ها رها کرده است. از نظر او انسان فقط در پرتو عشق و موسیقی و مستی می تواند به کشف اسرار دست یابد و تعالی معنوی را تجربه کند و تولدی دیگر بیابد.

مثنوی گزارشی از این تولد دوباره است که در بانگ نی تجلی یافته است. او از مخاطب خویش می‏خواهد که با همدلی به داستان او گوش بدهد؛ داستان او داستان انسانی است که به وصال‏ها و فراق‏ها مبتلا شده است. شرح این ماجرا گاهی در پردۀ نی و نوای موسیقی بیان می شود و گاهی در بیان داستان‏های عاشقانه. نی همدم کسانی است که از یاری جدا افتاده‏اند و اسرار عشق‏شان آشکار شده است، پرده و ساز موسیقی پرده های اسرار آنان را برملا ساخته است. چنین است که نی دم‏ساز انسان است و مشتاق نواخته شدن؛ در این نواختن است که انسان درد اشتیاق خویش را بیان می‏کند.